राहुल सांकृत्यायन र नेपालको ब्यापारी धर्ममान साहु

 राहुल सांकृत्यायन 

भारतिय प्रसिद्ध लेखक तथा साहित्यकार राहुल सांकृत्ययान एउटा अद्भुत व्यक्तित्व भएका व्यक्ती थिए।उनको वास्तविक नाम भने केदार नाथ पान्डे हो।राजनीति,विज्ञान,दर्शन,इतिहास,भुगोल र साहित्यिक थुप्रै दुर्लभ पुश्तकका लेखक तथा अनुवादक सांकृत्यायन भारत मात्रै नभएर नेपाली पाठकहरु माझ पनि निक्कै नै लोकप्रिय छन।उनीद्वारा लिखित राजनीति दर्शन र विज्ञानका झन्डै आदि दर्जन पुस्तक नेपाली बजारमा विभिन्न अनुबादकद्वारा अनुवादित भइ नेपाली पाठकहरुले रुचाइएका छन।घुम्मक्ड स्वभावका राहुल खोज अनुसन्धानमा विशेष रुचि राख्दथे।प्रारम्भमा संस्कृत र वैदिक साहित्यको अध्ययनमा घोत्लिएका उनी एकजना भिक्षुको सम्पर्कमा आए पछि भने पुरै बौद्ध मार्गमा हाम फालेका थिए।उनले भारतबाट हराइएका बौद्ध साहित्यलाई तिब्बतमा गएर भारतमा ल्याइ पुन बौद्ध जागरणको अभियान आरम्भ गराए।उनी पैदल तिब्बत गएका थिए।त्यस बेला नेपालको बाटो हुँदै उनी तिब्बत पुगेका थिए।नेपालमा कयौं वर्ष उनी गुमनाम खोज अनुसन्धानमा लागे,त्यही क्रममा उनलाई नेपाल देखि तिब्बत सम्मको यात्राको चाँजो पाँजो मिलाइदिने एकजना काठमाडौको ब्यापारी थिए धर्ममान साहु।आज त्यही धर्ममान साहु र राहुल सांकृत्ययान बीचको दुर्लभ सम्बन्धको चर्चा गरिएको एउटा हिन्दि लेखलाई नेपालीमा अनुवाद गरि प्रश्तुत गरेका छौं।प्रस्तुत लेख Shubhneet kaushik नामको Face Book आइडी User ले April20,2022 मा पोस्ट गरिएको थियो।

 राहुल सांकृत्यायन र नेपालको ब्यापारी धर्ममान साहु

यो दुर्लभ तस्वीर नेवारी समुदायको ब्यापारी तथा बौद्ध धम्मको अनुयागी धर्ममान साहु र उनको परिवारको हो। तस्वीरमा भएको यस बृद्ध ब्यापारी तथा उनको परिवारले राहुल सांकृत्यायनलाइ तिब्बतको यात्रा सम्भव बनाउन जुन सहयोग गर्यो,अतुलनिय छ। तिब्बत र नेपाल बीच नुन अन्न र कपडाको ब्यापार गर्ने नेवारी व्यापारीले आफ्नो परिश्रम र साहसले तीबताको दुर्गम स्ठानमा पनि आफ्नो सिक्का जमाएको थियो।साथै त्यसमा पनि धर्ममान साहु आफ्नो धार्मिक प्रवृत्ती र दानशिलाताको कारण विशेष रुपले चर्चित थियो। 

सन् १९२१मा  स्वयम्भुनाथ बौद्ध मंदीरको पुनरुध्दार

यहि धर्ममान साहु थियो जसले सन् १९२१मा काठमान्डू स्थित स्वयम्भुनाथ बौद्ध मंदीरको पुनरुध्दारको जिम्मेवारी उठाएका थिए।धर्ममान साहु (धमां साहु )को विषयमा राहुलाजीले आफ्नो आत्मकथा मेरी जीवन-यात्रामा लेखेको छ कि धर्ममान साहुले आफ्नो परिश्रमले आफुलाई तीब्बतको।

नेपाली ब्यापारीको माझ सर्वश्रेस्थ बनाए।उदारता र दान पून्यको काममा उनलाई कसैले मुकाविला गर्न सक्दैन थिए। तीब्बताका ठुला ठुला लामा र अफिसरहरु उनको घरमा बस्ने गर्दथ्यो।मूल पुँजीबाट उनले लाखौ रुपैया विहारको मर्मत तथा अन्य धार्मिक काममा लगाएको थियो।

तीसको दशकमा लिएको यस तस्वीर (फोटो)मा धर्ममान साहुको साथ उसको छोरा त्रिरत्नमान र उसको भान्जा जगतमान पनि छ,जोसंग राहुल जीको गहिरो आत्मियता रहेको थियो। राहुलाजीले साहु परिवारको आतिथ्यको लागि आफ्नो कृतज्ञता गर्दै लेखेको छ कि काठमाण्डौ र ल्हासामा धर्ममान साहुको घरमा जब जब मा गए ,घरको जस्तो स्वागत भयो।

 पहिलो पटक धर्ममान साहूसंग भेट

उल्लेखनीय कुरा यो छ कि सन् ९२९मा राहुलजी जब नेपालमा अज्ञातबासमा थियो त्यहि समय उसको भेट पहिलो पटक धर्ममान साहूसंग भएको थियो। त्यों बेला राहुल जी महाबौद्ध नजिक डूक्पा लामाको शिष्यको साथमा बसिरहेको थियो। त्यहि समय उसलाई धर्ममान साहुको आमन्त्रण मिल्यो। संयोगले त्यहि समय डुक्पा लामा आफ्नो शिष्यको साथ किंदोल विहार गए,त्यसै कारण राहुलजीले धर्ममान साहुको प्रस्ताव स्वीकार गर्यो।

यस पहिलो भेटमै धर्ममान साहुले राहुल जीलाई तीब्बतको बारेमा अनेक जानकारी दिए अनि हिडेर तीब्बत को ल्हासा र गेशिंगमा राहुल जीलाई बस्ने प्रबन्ध समेत मिलाइदिए। ति दुवै ठाउँमा साहु परिवारको दोकान थियो।जसलाई धर्ममान साहुले ऋणमा डुबेको आफ्नो बुबाको असमायिक मृत्युको बाबजुद आफ्नो मिहेनतले खडा गरेका थिए।

तिब्बतको साहसिक यात्रा

सन् १९२९को त्यहि यात्रामा ल्हासामा राहुल जीको भेट धर्ममान साहुको पुत्र त्रिरत्नमान,पूर्णमान र ज्ञानमान संग भएको थियो। १९३४ मा सम्पन्न भएको तीब्बताको दोस्रो यात्रामा पनि राहुल जी ल्हासा स्थित धर्ममान साहु को कोठा छु-शिंग -शामा बसेको थियो,जहाँ ज्ञानमान साहुले दिल खोलेर स्वागत गरेका थिए।

तिब्बतको आफ्नो यहि साहसिक यात्रामा राहुल जीले प्रज्ञा पारमिता ,अष्टसाहस्रिका,वादन्याय,हेतु बिंदु ,न्याय बिंदु,प्रमाण वार्तिक,वर्तिकालंकार जस्ता दुर्लभ ग्रन्थको पुनरुध्दार गरेका थिए।